Yahudilikte ibadet
Sabah ( şaharit )
ikindi ( Minha )
Akşam ( ma‘ariv ) olmak üzere üç kere yapılmaktadır.
Bu ibadetlerde Tevrat’tan, Yahudi haham ve şairlerinden alınan dualar okunur.
ibadet toplu olarak Sinagoglar ve Havralarda en az 10 kişi ile yapılır.
on üç yaşına gelen her erkek bu ibadete katılmaktadır.
Cemaate önderliği Hahamlar yapar yoksa cemaatten biri görevi yerine getirir.
Kadınlar ibadete fiili olarak katılmazlar, haremlik tarzında başka bir yerde seyrederler,bununla birlikte bazı akımlarda kadın ibadete katıldığı gibi haham olarak da faaliyet göstermektedir.
ibadet mabed merkezlidir.
Mabed yıkıldığı için kurban gibi bazı ibadetler askıya alınmıştır.
ibadet sadece Tanrı’ya yapılır.
Toplu ibadet Sinagoglarda yapılır.
ibadetin yapıldığı Sinagogların özel bir stili bulunmaz.
içerilerinde kutsal yazmaların konulduğu dolap ( AronHakodeş ),
hiç sönmeyen bir ışık ( NerHatamid ) ve
Aron Hakodeşin tam önünde bulunan bir kürsü ( Teva )
mutlaka bulunmaktadır.
ibadette Secde bulunmamaktadır,
asıl kısmı ayakta durarak salınımlarla yapılan dua oluşturur, buna Amida denir.
Amida ( Kıyam / Ayakta Durma )
ibadet esnasında ileri geri sallanma hareketleri yapılır.
ibadetin asıl rükunu “Amida”dır
Amida esnasında sağ el hafifçe göğse vurularak günahlardan duyulan pişmanlık ifade edilir.
Amida sonrasında ibadete oturarak devam edilir.
Secde hareketi Roş Haşana ve Yom Kipur ( Kefaret Günü ) bayramlarında yapılmaktadır.
islami tarzda secde ve ibadet Samiriler mezhebinde vardır,
Yahudiler bu mezhebi Yahudi olarak görmezler.
Başa KiPA takılır,
omuza TALLiT adı verilen püsküllü şal atılır,
elde SiDDUR adı verilen dua kitabı ( kılıfı ) bulunur.
Roş Haşana’da kullanılan Şofar ( Boynuzdan yapılmış nefesli çalgı ) da önemlidir.
Dua ibadetin ana unsurlarından birisidir.
En önemli dua “şema Yisrael” Dinle israil duasıdır:
“Dinle ey israil!, Tanrımız Rab, tek Rab’dır.
Tanrınız Rabb’ı bütün yüreğinizle, bütün canınızla, bütün gücünüzle seveceksiniz.
Bugün size verdiğim buyrukları aklınızda tutun.
Onları çocuklarınıza benimsetin.
Evinizde otururken, yolda yürürken, yatarken, kalkarken onlardan söz edin.
Bir belirti olarak onları ellerinize bağlayın, alın sargısı olarak takın.
Evlerinizin kapı sövelerine, kentlerinizin kapılarına takın.”
DUA MALZEMELERi
Siddur ( dua kitabı ) Tefilin, Tallit ve Kipa’dır.
Şofar
Yahudi dinsel objeleri arasında önemli bir yere sahip olan ve dinsel törenlerle önemli günlerde çalınan bir tür boru.
Şofar, koç, keçi ya da geyik boynuzundan yapılır; sığır boynuzu asla kullanılmaz.
Özellikle yılbaşı ibadetinden [Rosh Hashanah ( Roşaşana/Roş-Haşana )] önce çalınır.
Tallit
Kenarları saçaklı üzerinde Tevrat’tan parçaların yazılı olduğu bir şaldır.
Tefillin
içinde “şema Yisrael” duasının yazılı olduğu iki kutu ve bir deri kayıştan ibarettir.
Cumartesi dışındaki sabah ibadetlerinde erkekler usulüne olarak uygun sol kol ve alınlarına bağlarlar.
Kipa
Takke benzeri bir başörtüsü: erkekler başını örtmek için kullanır.
MEZUZA
Yahudilerin evlerine girişte, kapı arkasına özel bir kılıf içerisine rulo halinde sararak koydukları deri üzerine yazılmış kutsal metinler.
Eve her girişte buna dokunmak ve sonra elin dokunan kısımlarını öpmek günlük ibadetler arasında yer alır.
HAC
Sukkot, Fısıh ve şavuot bayramları aynı zamanda hac zamanıdır.
Yahudiler her sene bu bayramlarda ( yılda üç kez ) Kudüs’e hacca gitmek zorundadırlar.
Süleyman mabedi yıkık olduğu için günümüzde hac yapılmamaktadır.
Fakat fanatik Yahudiler bu bayram zamanlarında Mescidi Aksa’ya girme konusunda ısrar ederek olay çıkarmaktadırlar.
KURBAN / TAKDiME / SUNU
Korban Tanah'ta anlatıldığı üzere Antik israil'de gerek hayvan gerekse diğer nesnelerin sunumuyla ilgili ibadetlere denir.
Sunular, zevah denen hayvan sunuları, barış sunuları ve olah denen yakımlık sunular olmak üzere kategorilere ayrılır.
ibranice'de korban ismi, Tanah'ta tanımlanan ve emredilen çeşitli kurban usullerine verilen genel isimdir.
Yahudilik’te bazı hayvanların veya yiyeceklerin Tanrı’ya bağlılığın bir işareti olarak ve O’nun lutfunu kazanmak, affını sağlamak niyetiyle bir mezbah üzerinde tamamen ya da kısmen yok edilmesinden ibaret olan kurban ibadetinin tarihi ibrahim’e kadar götürülmektedir.
Onun döneminde sığır, davar, kumru, güvercin gibi hayvanlar Tanrı’ya sunulurdu ( Yaratılış / Tekvin, 8/20, 13/18, 15/7-11, 17-21 ).
ishak ( Yaratılış / Tekvin, 26/25 ) ve oğlu Ya‘kub tarafından da devam ettirilen kurban geleneği israiloğulları’nca, bazı dönemlerdeki farklı uygulamalarla birlikte Kudüs’teki mabedin 70 yılında Romalılar tarafından yıkılışına kadar sürdürülmüştür.
Kurban hayvanları sığır, koyun, kuzu, keçi nadiren güvercin ve kumru.
şarap ve ekmek gibi hayvanların dışında takdimeler de sunulur.
Mabed’in yıkılmasından sonra ( MS 70 ) mabed ayakta olmadığı gerekçesiyle Rabbilerce uygulamadan kaldırılmıştır.
Kurban çeşitleri:
1. Yakılan Takdime
2. Selamet Takdimesi
3. şükran Takdimesi
4. Suç Takdimesi
5. Günah Takdimesi
6. Ekmek Takdimesi
7. Dökülen Takdime ( yakılan ve selamet takdimelerine şarap dökülür )
8. Sallama Takdimesi
9. Adak Takdimesi
10. Gönüllü Takdime
Tanah’ta çocuk kurbanında da söz edilir.
( Yaratılış / Tekvin 22:2 )
Musa şeriatında yasaklanmış olmasına karşın
( Levililer / Levioğulları 18:21 )
Kral Ahaz’ın oğlunu ( II.Krallar 16:3 ) ve
Yeftah’ın kızını ( Hakimler 11:30-31 ) kurban ettiği görülmektedir.
hiçbir elçiye inanmamamızı emretti" dediler.
De ki: "Benden önce size nice elçiler, açık belgeleri ve
sizin dediğiniz şeyi getirdi.
Eğer doğru söyleyenler iseniz, niçin onları öldürdünüz?"
Ali imran 183
Yakmalık Sunu
Yakmalık Sunu diğer tüm sunulardan kolaylıkla ayırt edilebilir
çünkü hayvanın tamamı sunakta yakılmaktadır.
Diğer tüm sunularda sununun sadece seçilmiş parçaları sunağa yerleştirilir, geriye kalan kısmı kâhinler ve/veya diğer sunu sunanlar tarafından yenilirdi.
Diğer sunular arasında Yakmalık Sunu en önemli olarak görülürdü.
İki talimat listesinde de ilk olarak ondan söz edilir ve bu sunuyu sunacak olanların en iyi hayvanlarını sunmaları istenirdi.
Bu sunu ‘kusursuz ve erkek olmalı’ ifadesinde açıkça belirtilmiştir.
Yakmalık Sunu maliyetliydi ama yoksulların yalnızca ‘kumru ya da güvercin’ sunmasına izin verilmiştir.
Yakmalık Sununun özel işlevine yönelik az detaylar bulunmaktadır.
‘Rab’bi hoşnut eden koku’ ifadesinin tekrar edilmesinin Tanrısal bir onay alma amacı taşıdığı düşünülmüştür.
‘Sunu kişinin günahlarının bağışlanması için kabul edilecektir’.
İbranice kipper fiili genellikle ‘bağışlatma’ olarak çevrilir ve ‘kefaret ödeme’ ya da ‘arındırma/paklama’ gibi anlamlar taşır.
Antik İsrail ve komşularının hukuk sistemlerine göre bazen suçlunun ölüm cezasına çarptırılmak yerine fidye ödemesi mümkündü.
Yakmalık Sunu olarak sunulan hayvan da Tanrı’nın insan günahına yönelik verdiği ölüm cezasına bir alternatif oluşturmaktadır.
Bu fidyenin ödenmesiyle sunuyu sunan kişi, işlediği günaha ya da sahip olduğu kirliliğe yönelik Tanrı’nın adil öfkesini dindirmiş oluyordu.
Tanrı’nın adaleti, sunu sunan kişinin ölüm cezasına çarptırılması yerine bir hayvanın öldürülmesini talep ediyordu.
Yakmalık Sunular Tanrı ile insanlar arasındaki bozulan ilişkiyi onarmak için kullanılıyordu.
Bu yüzden bu tür sunuların Tanrı-insan arasındaki antlaşmaların onaylanmasında hep sunulmuş olması şaşırtıcı değildir.
ORUÇ ( TSVM )
ibranice “tsvm/oruç” kelimesi Torah’da geçmez.
Nefsin alçaltılması ifadesi oruç olarak kabul edilmiştir.
Oruç, Tanrı ile bozulan ilişkilerin düzeltilmesinin birkaç yolundan birisidir.
Kutsal Kitap’ta Yom Kippur/Kefaret Günü orucunun tutulması emredilir.
Felaket zamanlarında oruç tutmak gelenek halini almıştır.
Babil sürgününden sonra resmi oruçlar konulmuştur.
iki tür oruç vardır:
A ) Büyük Oruç: bir önceki gün batımında başlar sonraki gün akşama kadar devam eder ( Yom Kippur orucu gibi ).
B ) Küçük Oruç: gündüz saatleriyle sınırlı oruçlar.
Musevi Dini Bayramları ve Kutsal Günleri
Musevi dini bayramları ve kutsal günleriyle Musevi dinine ilişkin öteki anma, kutlama ve oruç günleri ibrani Takvimi esasına göre düzenlenmiş olup bu takvime göre her yıl aynı tarihte ve dolayısıyla aynı mevsim içinde kutlana gelmektedir.
Musevi inanç disiplininin temel kutsal günü "Şabat"tır.
ibrani Takvimine göre Pazar günüyle başlayan haftanın 7.günü "Şabat"; tanrısal irade uyarınca kutsal kılınan bir gün olarak, bireyin dünyasal kaygılarına ara verip ibadet ve Tevrat tetkikleri yoluyla kendini Tanrı'ya özgürleştirmesinin ve maneviyatını güçlendirmesinin beklendiği bir gündür.
"Şabat" günü fiziki güç harcanacak herhangi bir iş yapılması dinen yasaklanmış olup, bu günün kendine özgü koşullar altında yaşanması esastır.
"Şabat" koşulları Cuma günü gün batımıyla başlayıp, cumartesi günü gün batımı sonrasına kadar devam eder.
Bunun dışında her takvim ayının ilk günü kimi ayların son gününden başlamak üzere "Ay Başlangıcı" olarak kutlanır.
Bu günlerde sıradan günlerdeki ibadete ek olarak özel dualar yapılıp girmekte olan yeni ay için iyi dileklerde bulunulur.
ibrani takvimine uygun sırasıyla:
ROŞ AŞANA: Takvim yılının ilk ayı olan Tişri ayının ilk ve ikinci günleri "Roş Aşana/Yılbaşı" olarak özel bir öneme sahiptir. Bu günler, Musevi inançlısının geçmiş olan yıla ilişkin olarak yaşamını gözden geçirmesinin, yanlışlarının bilincine ulaşarak bunları gelecekte yinelememe iradesini gösterip davranışlarını olgunlaştırmasının, işlediği günahların bağışlanması adına tanrıya yakarmasının ve başlamakta olan yıl için; kendisi, yakın ve uzak çevresi ve nihayet insanlık ve dünya için iyilik ve hayır dileklerinde bulunmasının beklendiği günlerdir.
TSOM GEDALYA: Tişri ayının 3. günü "Tsom Gedalya" olarak bilinen oruç tutma günüdür. Gedalya adlı bir liderin suikasta uğraması sonucu Musevi inançlılar için kutsal kent olarak tanımlanan Yeruşalayim'in Babil orduları tarafından bütünüyle yıkılmasının anısına oruç tutulur.
YOM KiPUR: 10 Tişri günü "Yom Kipur" olarak Musevi inançlıları için çok büyük bir önem taşır. Bu günde özel olarak düzenlenmiş bulunan dualarla sinagoglarda Tanrı'ya yakarılarak günahların bağışlanması için dua edilir. Yom Kipur Musevi bireyin bir yandan olumsuz davranışlarda bulundukları hemcinslerinden özür dileyerek kendilerini bağışlattıkları, bir başka yandan da Tanrı'ya karşı geldikleri için O'nun merhametine ve bağışlayıcılığına sığındıkları bir gündür.
SUKOT: Tişri ayının 15. günü başlayan ve "Çardaklar Bayramı" olarak da bilinen adıyla; Sukot; Musevi inançlıların, kırk yıl boyunca göçebe olarak yaşadıkları çölde çardaklar altında barınmalarını anma ve bu dönem içinde gördükleri Tanrısal korumaya bir kez daha şükretme adına kutladıkları bir bayramdır. "Sukot" birtakım meyvelerle bağ ürünleri ve zeytinlerin olgunlaşması dönemine de rastladığı için "Hag Aasif/Hasat Bayramı" olarak da anılır.
HANUKA: Kislev ayının 25. günü kutlanmaya başlanan "Hanuka" 8 gün sürer. Musevi inançlıların, Selefkilere karşı ayaklanmalarının anısına 8 gün boyunca ve sayısı her gün bir adet artırılarak yakılan mumlarla kutlanan "Hanuka" bu niteliğiyle "Hag Ameorot/Işıklar Bayramı" adıyla da bilinir.
ASARA BETEVET ORUCU: Nebukadnetsar kumandasındaki Babil ordularının Musevilerce kutsal sayılan Yeruşalayim kentini kuşatması anısına Tevet ayının 10. günü tutulan bu oruç, bir matem orucudur.
TU BiŞVAT: Şevat ayının 15. günü kutlanan "Tu Bişvat", ülkelerinde yaşarken tipik bir tarım toplumu olarak tanımlanan Musevilerin doğayla uyumlarının kanıtı olarak dinsel/geleneksel bir nitelik taşır. Bu bayramın bir diğer özelliği de günümüzde daha ziyade kırlık alanlara ağaç fidanları dikilerek kutlanmaya devam edilmekte oluşudur.
TAANiT ESTER: Adar ayının 13. günü tutulan "Taanit Ester, Pers ülkesindeki Musevi inançlıların soykırıma tabi tutulacaklarının açıklanmasından sonra girilen yeisle son çare olarak topluca tutulan orucun anısına her yıl tekrar edilmektedir.
PURiM: Bağlantılı olduğu "Taanit Ester"in hemen ertesi günü, Adar ayının 14. ve 15. günü kutlanan "Purim" tam anlamıyla neşeli bir bayramdır. Pers ülkesinde bulunan Musevi inançlıların sırf inançlarından ötürü acımasız bir soykırıma tabi tutulmalarının eşiğine gelmişken tanrısal bir mucize sonucu bundan kurtulmaları yanında bu soykırımı hazırlayanların Pers imparatoru tarafından ölümle cezalandırılmaları anısına kutlanır.
TAANiT BEHOROT: ibrani takvimine göre 14 Nisan günü tutulan bir oruç olarak "Taanit Behorot" ilk doğanların orucu anlamına gelmekte ve tanrının Mısır ilk doğanlarına ölüm yağdırması sırasında ibrani ilk doğanlarını kayırması nedeniyle tanrıya şükretme amacıyla tutulmaktadır.
PESAH: ibrani takvimine göre Nisan ayının 15. günü kutlanmaya başlanan ve sekiz gün süren Pesah, ilk ibranilerin "israil Oğulları" kolunun Mısır köleliğinden tanrısal irade gereği kurtulmalarının yıldönümü olarak kutlanan ve Musevi inanç sistemiyle toplumsal yapılanmasının ekseni niteliğini taşıyan bir bayramdır.
Mısır'dan acil çıkış nedeniyle halkın hamurlarını mayalayamadan fırınlamak zorunda kalmış olmaları anısına Pesah bayramı süresinde sekiz gün boyunca mayalı hamur ürünleri yenmediği gibi bu tür gıda malzemelerinin ev ve çalışılan yerlerde bulundurulması dini kurallar gereğince men edilmiş bulunmaktadır.
LAG BAOMER: Musevi inançlıların ülkelerini işgal eden baskıcı pagan ordularına karşı başkaldırılarından biri olan Bar Kohba önderliğindeki Musevi inançlıların Roma imparatorluğu ordularına karşı direnişlerinin zaferle sonuçlandığı günün anısına kutlanan Lag Baomer, aynı zamanda Musevi tarihinin en önemli uluları arasında sayılan Rabi Akiva'nın öğrencileri arasında baş gösteren veba salgınının aniden son bulmasının belli olduğu gündür.
Bir başka yönüyle Lag Baomer; Musevi gizemciliğinin en önemli kimliği olarak tanımlanan Ribi Şimon Bar Yohay'ın ölüm yıldönümüne rastlamaktadır. Ribi Şimon Bar Yohay ölümüyle ilgili olarak talebelerine yas tutmak yerine kutlamalara yer vermelerini vasiyet ettiğinden Lag Baomer Musevi takviminde buruk bir kutlama günü olarak tanımlanır.
ŞAVUOT: ibrani takvimine göre Sivan ayının 6. ve7. günleri kutlanan Şavuot bayramı tanrısal irade gereği "/israil Oğullar"na Peygamber Moşe aracılığıyla Tevrat'ın omurgası niteliğindeki "On Emir"in verilişinin yıldönümü olarak kutlanır. ibranilerin Mısır köleliğinden kurtuluşlarından itibaren 7 haftalık sürenin tamamlanmasından itibaren kutlanan bu bayramın 7 haftalık döneme gönderme yapma adına "Haftalar Bayramı", kutlandığı dönemde ilk turfanda ürünlerin olgunlaşarak yenecek hale gelmesi nedeniyle de "Turfandalar Bayramı" olarak da bilinir.Bir sevinç ve şükür bayramı olarak kutlanan Şavuot'ta süt ürünleri ve sütlü tatlılar yeme geleneği vardır.
ŞiVA ASAR BETAMUZ: Musevilerin yaşamakta oldukları kutsal toprakların, dönemin güçlü devleti olan Babil kuvvetleri tarafından kuşatılmış olmasının yıldönümü olan "Şiva Asar Betamuz", oruçla geçirilen bir yas günüdür.
TiŞA BEAV: MÖ. 586'da I. Mabedin Babil kuvvetleri tarafından, MS. 70'te de II. Mabedin Roma imparatorluğu orduları tarafından yıkılması ve Musevi inançlıların 20 asır sürecek olan diaspora yaşamalarının başlangıcı da dahil olmak üzere, Musevi inançlıların tarihinde modern zamanlarda da sayıları pek fazla olan felaketlerin çakışmış bulunduğu tarih olan Tişa Beav, oruç tutma ve ibadetle geçirilen bir gündür.
Purim
Hanuka gibi Purim'in de karakteristiği dini olmaktan ziyade millidir ve Tora'da adı geçen diğer bayramlara göre kutsallık derecesi daha düşüktür.
Pers Yahudi cemaatinin Vezir Haman tarafından yok edilmek istenmesi ve Kraliçe Ester tarafından kurtarılmaları anısına kutlanır.
Adar ( Şubat - Mart ) ayının 14 veya 15’inde kutlanır.
Eğlence ağırlıklıdır fakat dindarlar birgün öncesinde Kraliçe Ester’in yaptığı gibi oruç tutarlar.
HARAMLAR
Yahudilikte helal ve haram kavramı bulunmaktadır.
Sebze ve meyvelerde yasaklama görülmez.
Haramlar genellikle etle ilgilidir.
Yarık ve çatal tırnaklı hayvanlar dışındakiler haramdır.
Tavşan, At, Eşek, deve gibi hayvanlar bu kategori içindedir.
Deniz hayvanlarında ise pullu ve yüzgeçli olanların dışındakiler yenmez.
Sadece pullu ve yüzgeçliler de haramdır. Sürüngenler ve leş yiyen kuşlar da haram içine girmektedir.
Süt ve et aynı kapta pişirilmez bunların kapları ayrı ayrıdır ( oğlağı anasının sütünden pişirmeyeceksin ).
Hatta etin ve sütün üstüne bu yiyecekler yenilmez en az beş saatin geçmesi beklenir.